یکی از منابع مهم تولید فاضلاب در سطح اجتماع، بیمارستانها، سایر مراکز ارائهدهنده خدمات بهداشتی درمانی، آزمایشگاههای تشخیص طبی و آزمایشگاههای تحقیقات پزشکی هستند که به فاضلاب تولیدی آنها فاضلاب بیمارستانی گفته میشود.
با توجه به امکان حضور آلایندههای خطرناک نظیر میکروارگانیسمهای بیماریزا، مواد دارویی، فلزات سنگین، مواد شیمیایی مصرفی در آزمایشگاهها، عوامل گندزدا، رادیو ایزوتوپها و… در فاضلاب بیمارستانی، مدیریت صحیح آن از اهمیت ویژهای برخوردار است و در صورت عدم مدیریت صحیح، تهدید بزرگی برای سلامت جامعه و محیطزیست بشمار میرود.
شدت آلودگی آب یا فاضلاب عبارت است از مقدار مواد آلی و صنعتی قابلتجزیه و اکسید شدن که در حجم ضعیفی از آب یا فاضلاب وجود دارد. هرچند این مواد اکسید شدنی بیشتر باشد شدت آلودگی بیشتر است. تعیین میزان شدت آلودگی ازنظر انتخاب نوع تصفیه و طراحی تصفیه خانه ها امری جدی است.
فاضلاب بیمارستانی جزء فاضلاب شهریمحسوب میشود و ارگانیسمهای بیماریزا در آن بهوفور یافت میشود و بهطور متوسط میزان دفع فاضلاب در بیمارستانهایی که کمتر یا حدود 100 تخت دارند هر تخت 345 لیتر در شبانهروز در نظر گرفته میشود.
کمیت فاضلاب بیمارستانی با پارامتر سرانه تولید فاضلاب به ازای هر تخت با واحد لیتر به ازای هر تخت در روز بیان میشود.
بهصورت کلی، کیفیت فاضلاب بیمارستان به تعداد تختهای بیمارستان، تعداد روزهای ملاقات، فرهنگ مردم و موقعیت اجتماعی بیمارستان، شرایط آب و هوایی، وضعیت بهداشت بیمارستان، وضعیت جغرافیایی بیمارستان، تعداد مراجعین، واحدهای موجود در بیمارستان، بخش تحقیقاتی موجود در بیمارستان، وجود یا عدم وجود آشپزخانه در بیمارستان، وجود بخش امحاء زباله در بیمارستان، وضعیت محل جمعآوری زباله عفونی در بیمارستان و رختشویخانه بستگی دارد.
فاضلاب بیمارستانها عمدتاً حاوی میکروارگانیسمهای بیماریزا، مواد آلی، چربی، مواد پاککننده، مواد ضدعفونیکننده و گندزدا میباشند. در بیمارستانهایی که مراکز پزشکی هستهای وجود دارد مواد رادیواکتیو با نیمهعمر کوتاه جهت درمان و تشخیص استفاده میشود.
میکروارگانیسمهای بیماریزا علاوه بر آنهایی که بهطورمعمول در فاضلابهای خانگی یافت میشوند بستگی به نوع فعالیت بیمارستان دارد. بیماریهایی که معمولاً ارگانیسمهای ایجادکننده آنها در فاضلاب یافت میشود عبارتاند از:
وبا، یرقان، فلج اطفال، حصبه، شبه حصبه، سل، دیسانتری باسیلی، مسمومیتهای ناشی از سالمونلا، کرمهای نواری انگل روده، شیستوزومیازیس، لیپتوسپیروزیس، اسهال خونی، پروسلوز، سیاهزخم (بروسلوز), کرمهای نماتود و …
اجزاء معمول فاضلابهای بیمارستانی شامل موارد زیر است:
در کل فاضلابهای بیمارستانی به دلیل وجود پاتوژنهای مختلف، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی – دارویی، ترکیبات کلردار و دترجنت در خود دارای اهمیت ویژهای میباشند.
ازآنجاکه بیمارستان محل درمان بوده بنابراین منطقی به نظر میرسد که فاضلاب، حاوی مقدار زیادی پاتوژن باشد، فلزات سنگین هم چون جیوه و نقره نیز در برخی از مراحل درمان استفاده میشوند که خواهوناخواه به فاضلاب راه پیدا میکنند و خیلی از ترکیبات شیمیایی – دارویی که در فرآیند تشخیص و درمان از آنها استفاده میشود بدون تغییر و یا با اندک تغییری از بدن بیمار دفع میشود.
از کلر و ترکیبات آن نیز برای گندزدایی فاضلاب و از بین بردن پاتوژنها استفاده گستردهای میشود و دترجنت نیز در وسعت زیادی از بیمارستان جهت گندزدایی سطوح و وسایل و … کاربرد دارد.
آنتروویروسها مقدار زیادی در فاضلاب وجود دارند. حضور آنها، بهعنوان آلودگی ویروسی آب، در پسابهای بیمارستانی نشانگر حضور ویروسهای دیگر است. این ترشحات مایع، مستقیماً از طریق لولههای فاضلاب آزمایشگاه و بهصورت کلی بیمارستان به شبکه فاضلاب روی شهری راه مییابد و با انجام فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی در تصفیه فاضلاب تغییری در آنها ایجاد نمیشود.
فاضلابهای بیمارستانی که سبب تشدید آلودگی میشود حاوی ترکیبات کلردار و یا فلزات سنگینی مانند جیوه و نقره است. مقدار COD گزارششده در برخی از پسابهای بیمارستانی به ترتیب برابر 700 تا 1900 میلیگرم در لیتر است. میزان ترکیبات AOX (ترکیبات هالوژنه) موجود در فاضلابهای بیمارستانی نسبتاً بالا است، به صورتی که در بخش مرکزی یک بیمارستان شیکاگو میزان آنها تا 10 میلیگرم در لیتر رسیده است.
این ترکیبات تجزیهپذیری خوبی ندارند و رفتارهای جذبی خوبی نیز از خود نشان نمیدهند و بیشترین جرم AOX جداشده از پسابهای بیمارستانی مربوط به صفحات آزمایش X-ray, حلالها گندزداها، پاککنندهها و داروهای کلردار است. مطالعات انجامگرفته بر روی بیمارستانهای آلمان نشان داده است که غلظت این ترکیبات در پساب خروجی بخشهای ویژه حدود 13/0 تا 94% میلیگرم در لیتر است، درصورتیکه این مقدار برای پساب خروجی کل بیمارستان بسیار بیشتر است.
غلظت ترکیبات AOX در بخش مرکزی بیمارستانهای فرانسه در بین 38% تا 24% میلیگرم در لیتر است. معمولاً درصد مشارکت داروها در میزان ترکیبات AOX خروجی از پسابهای بیمارستانی کمتر از 11 درصد است. البته باید این را ذکر کرد که میزان ترکیبات AOX در ادرار افراد بیمار بسیار پایین است. این مقدار معمولاً برابر با 1/0 میلیگرم در لیتر و 2/0 میلیگرم در لیتر است. بهواسطه اثر ترقیق، تأثیر این عوامل خروجی از افراد بیمار بسیار ناچیز است.